Siedem inteligencji w jednej ławce

Wszystko po to, by nasze zaangażowanie w przygotowanie i prowadzenie zajęć nie minęło się z naturalnymi umiejętnościami naszych uczniów i ich sposobem przetwarzania informacji. Musimy wybrać taką drogę rozwoju uczniów, która będzie w pełni zgodna z ich talentami i drzemiącymi w nich inteligencjami. Informacja o profilach inteligencji wielorakich uczniów to dla nauczyciela kierunkowskaz do osiągnięcia obustronnego sukcesu edukacyjnego – efektywnego nauczania i uczenia się zgodnego z potrzebami uczniów.

Inteligencja rozumiana szerzej

Aby zrozumieć lepiej zagadnienie inteligencji wielorakich, trzeba przyjąć dwa założenia – po pierwsze, że człowiek posiada więcej niż jeden rodzaj inteligencji i po drugie – że podlegają one rozwojowi. Obydwa te założenia uwzględnione są w koncepcji Inteligencji Wielorakich Howarda Gardnera. Twierdzi on, że inteligencje należy rozumieć szeroko – jako coś, co pozwala uczniom rozwiązywać problemy na różne sposoby i kreować wytwory (produkty) odzwierciedlające ich kulturowe perspektywy. Zdaniem Gardnera rozwój każdego rodzaju inteligencji wymaga trzech czynników:

1. jednostka musi mieć możliwości (okazję) do uczenia się,
2. kultura musi doceniać wartość rozwijania inteligencji,
3. jednostka musi docenić wartość rozwijania inteligencji.

Szkoła zawsze jest zatopiona w kulturze danego społeczeństwa. Dlatego pozwala uczniom na poznanie postaw i zachowań typowych dla określonej społeczności [1]. Ponadto na rozwój dziecka wpływają różne czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. W kontekście szkoły czynniki zewnętrzne to interakcje zachodzące między poszczególnymi uczniami, a także między uczniami a nauczycielem. Z kolei kontekst wewnętrzny tworzą dotychczasowe doświadczenia życiowe wszystkich uczestników procesu edukacyjnego, ich samoocena, aspiracje, filozofia życia, wiedza i umiejętności, obraz świata i samego siebie, a także wzajemne oczekiwania [2] . Co prawda w przypadku małych dzieci trudno jest mówić o ich filozofii życiowej czy aspiracjach, jednak z wiekiem stają się one bardziej czytelne, a tym samym łatwiejsze do określenia. Mając świadomość tych wszystkich uwarunkowań, przyjrzyjmy się bliżej, jakie inteligencje mogą określać profil ucznia.

Inteligencja lingwistyczna (językowa – jako zdolność werbalnego porozumiewania się) jest najbardziej zbadanym typem zdolności człowieka. Najmocniej rozwija się ona w szkole. Badania nad umiejętnościami językowymi dzieci w wieku wczesnoszkolnym wykazują duże różnice zarówno ze względu na wiek, jak i na płeć uczniów (dziewczęta prezentują wyższy poziom umiejętności od chłopców), a jednocześnie pokazują, jak ważne miejsce przypada w tym zakresie edukacji szkolnej [3]. Osoby o wysokiej inteligencji lingwistycznej używają bogatego słownictwa, mają intuicję językową, chętnie opowiadają.

Inteligencja logiczno-matematyczna jest uznawana przez Gardnera za zdolność rozumienia abstrakcyjnych relacji i posługiwania się nimi oraz umiejętności rozwiązywania problemów i operowania długimi łańcuchami rozumowań [4]. Ten typ zdolności odpowiada za tzw. myślenie naukowe.

Inteligencja muzyczna (zwana też inteligencją muzyczno-rytmiczną lub myśleniem muzycznym) jest zdolnością słuchową, pozwalającą tworzyć, przekazywać i rozumieć znaczenie dźwięku. Ten rodzaj inteligencji uznawany jest za odrębny także przez znaczną część psychologów muzyki. Specyficzne podejście dotyczące rozwoju zdolności muzycznych prezentuje E.E. Gordon, który uważa, że każdy człowiek rodzi się z określonym potencjałem muzycznym i że jest on najwyższy w momencie urodzin jako pewnego rodzaju rezultat jego prenatalnej reaktywności na muzykę [5]. Cechuje ona ludzi wrażliwych na dźwięki, lubiących śpiewać oraz recytować wiersze z odpowiednią intonacją.

Inteligencja wizualno-przestrzenna polega na spostrzeganiu informacji wzrokowych lub przestrzennych, ich przetwarzaniu i modyfikowaniu, a także odtwarzaniu wrażeń wzrokowych, nawet bez odniesienia do oryginału [6]. Zdolności te pozwalają na tworzenie w wyobraźni trójwymiarowych obrazów oraz ich przesuwanie i obracanie. Drugi człon w nazwie – „przestrzenna” – dotyczy orientacji w przestrzeni. Wysoki poziom inteligencji wizualno-przestrzennej jest domeną osób, dla których najważniejsze w przedstawianiu świata są barwy, proporcje, układy i harmonia przestrzenna.

Inteligencja cielesno-kinestetyczna jest zdolnością kontrolowania własnej motoryki i manipulowania przedmiotami, wykorzystywania własnego ciała do wyrażania emocji (np. w tańcu) czy udziału w grze (np. w sportowej). Przejawia się w sprawności ruchowej. Rozwój tego rodzaju inteligencji początkowo podlega ogólnym prawom rozwoju ruchowego. Dzieci o wysokim poziomie tej inteligencji lubią doświadczać wszystkiego na własnej skórze – ich żywiołem jest ruch.

Inteligencja interpersonalna (zewnątrzosobowa) jest zdolnością rozpoznawania i odróżniania uczuć, odczytywania zamiarów i pragnień drugiej osoby nawet wtedy, kiedy są skrywane. „Na początku rozwoju dziecka umiejętność ta przejawia się przez rozpoznawanie ludzi tworzących otoczenie dziecka oraz przez dostrzeganie ich nastrojów. W najbardziej rozwiniętej formie inteligencja interpersonalna przejawia się zdolnością do rozumienia ludzi, postępowania z nimi i kształtowania ich postaw.” [7]  Jest charakterystyczna dla osób o wysokiej wrażliwości na relacje międzyludzkie, szybko nawiązujących kontakt z innymi.

Inteligencja intrapersonalna (wewnątrzosobowa) to umiejętność rozróżniania własnych uczuć. Jej rozwój pozwala na zyskanie wysokiego poziomu rozumienia samego siebie i odczuwanych przez siebie emocji. Źródło tej inteligencji H. Gardner widzi w umiejętności odróżniania przyjemności od bólu i wykorzystywaniu tej wiedzy w działaniu [8]. Dzieci z rozwiniętą inteligencją interpersonalną są refleksyjne, reagują emocjonalnie.

Inteligencje a rozwój dziecka

H. Gardner zakłada rozwojowy charakter poszczególnych rodzajów inteligencji. Jego zdaniem rozwój zaczyna się od niewyćwiczonej zdolności schematyzowania – czyli np. zdolność rozróżniania dźwięków w inteligencji muzycznej albo oceniania trójwymiarowych układów w inteligencji przestrzennej. To pierwsze stadium rozwoju tzw. inteligencji surowej ma miejsce w pierwszym roku życia.

W następnych stadiach zaleca patrzenie na inteligencje przez inny pryzmat. Małe dzieci (po ukończeniu 1 roku życia) demonstrują różnorodne zdolności przez przyswajanie różnych systemów symbolicznych, np. języka w zadaniach i opowiadaniach, muzyki w piosenkach, orientacji przestrzennej w rysunkach, umiejętności cielesno-kinestetycznych w gestach, tańcu itd. Poszczególne rodzaje inteligencji są odzwierciedlane przez dzieci przez używanie charakterystycznych dla danych systemów symbolicznych znaków dopiero w okresie formalnej edukacji.

Wielu badaczy potwierdza istnienie różnych niezależnych zdolności. Jest wśród nich m.in. Noam Chomsky, który uważa, „że każda zdolność umysłowa i każda domena wiedzy posiada własne reguły i zasady. To, co wyjaśnia ludzkie zdolności językowe, w niewielkim stopniu odpowiada wyjaśnieniom zdolności muzycznych, matematycznych czy zdolności rozpoznawania twarzy.” [9]

Po pierwsze i najważniejsze: rozpoznaj potencjał

Nie należy zakładać, że człowiek posiada tylko jeden rodzaj inteligencji. Posiada wszystkie rodzaje inteligencji, tyle że w różnym nasileniu i kompozycji. Choć – jak można przyjąć za B. Bloomem – „ze 100% inteligencji mierzonej w wieku 17 lat, 20% rozwija się w pierwszym roku życia, 50% w pierwszych czterech latach, 80% w pierwszych ośmiu latach i 92% w pierwszych trzynastu latach życia.” [10]

Dominujące inteligencje wielorakie u uczniów*

* Badania firmy Librus przeprowadzone w czerwcu 2014 r. na próbie ponad 3 200 uczniów.

Zadaniem nauczycieli jest rozpoznanie predyspozycji dzieci, rozumiane również jako określenie tzw. profilu inteligencji wielorakich. To pierwszy krok, by odpowiednio wspierać zarówno rozwój dominującej inteligencji, jak i tworzyć warunki ułatwiające działania, do których niezbędne jest wykorzystanie inteligencji mniej rozwiniętych.

Motywuj, podkreślaj progres

Innym ważnym elementem warunkującym rozwijanie różnorodnych uzdolnień dziecka jest system oceny jego osiągnięć. Powinien on być sprawiedliwy, a więc uwzględniać profil inteligencji i poziom rozwoju dziecka, a także wiązać się z indywidualnymi zaleceniami (wykazem działań dla dziecka o konkretnym profilu). Zasady oceniania powinny być regularnie aktualizowane, a kryteria – jasne tak dla dziecka, jak i dla rodzica i nie powinny prowadzić do etykietowania uczniów.

Inteligencje wielorakie w szkole

Już edukacja wczesnoszkolna powinna opierać się na podejściu, w którym uczniowie aktywnie zdobywają umiejętności, a nauczyciel pomaga im konstruować wiedzę, zamiast ją podawać. Ponadto zadaniem nauczyciela jest stwarzanie okazji do rozwiązywania problemów, do formułowania i sprawdzania własnych pomysłów i stawiania wniosków. Rola nauczyciela jest więc interaktywna, oparta na negocjowaniu.

Na tak prowadzonych lekcjach wykorzystuje się wiedzę osobistą uczniów i pozwala korzystać z różnych opracowań i materiałów źródłowych. Docenia się też ich pytania, problemy i zainteresowania. Często organizowana jest praca w grupach, a wiedza widziana jest jako dynamiczna, zmieniająca się wraz z nabywaniem doświadczeń. [11]

W tak funkcjonującej szkole ważnym elementem jest umiejętność stosowania wielorakich stylów nauczania przez nauczycieli w odpowiedzi na wielorakie style uczenia się uczniów. Jednocześnie rozpoznanie przez uczniów swoich dominujących inteligencji pozwala im uwierzyć, że drzemie w nich ogromny talent, który ma szansę ujawnić się podczas nowych działań. Rozbudzone ambicje i ciekawość poznawcza wpływają korzystnie na chęć do dalszej nauki i prowadzą wprost do lepszych efektów nauczania.

Dbajmy więc o rozwijanie talentów i zdolności naszych uczniów i nie pozwólmy ich zmarnować, ponieważ kluczem do sukcesu okazuje się nie tylko zdolność uczenia się, ale przede wszystkim umiejętność zarządzania sobą – swoimi talentami i umiejętnościami.

Katarzyna Mol-Galios

Trener, wykładowca, założycielka niepublicznego przedszkola oraz poradni psychologiczno pedagogicznej. Prezes fundacji Fundamenty Rozwoju, która upowszechnia i wprowadza innowacyjne rozwiązania na rzecz rozwoju i edukacji dzieci.

1. H. Gardner, Intelligence reframed: multiple intelligences for the 21st centaury, New York 1999, s. 14.

2. A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa 2000, s. 90.

3. Por. E. Filipiak, Aktywność językowa dzieci w wieku wczesnoszkolnym, WSP, Bydgoszcz 1996, s. 56

4. Gardner H. i in., Inteligencja..., op. cit. s. 154.

5. E. E. Gordon, Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, „Zamiast Korepetycji”, Kraków 1997

6. Gardner H i in. , Inteligencja..., op. cit., s. 158

7. H. Gardner i in. Inteligencja..., op. cit., s. 160

8. Ibidem s. 162.

9. J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998, s. 31

10. F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998, s. 31

11. D. Klus – Stańska, Konstruowanie wiedzy w szkole, UWM, Olsztyn 2000, s.49.

Jeśli zainteresował Cię ten artykuł i chcesz otrzymywać powiadomienia o kolejnych, zapisz się do newslettera.