Wymóg indywidualizacji procesu edukacyjnego ma solidne podstawy psychologiczne i prawne. W poniższym artykule przyjrzymy się temu zagadnieniu w dwóch ujęciach: pierwszym ponadczasowym, które przypisać można już Platonowi, wyrażającym się przekonaniem i ugruntowaną wiedzą na temat różnorodności człowieka oraz drugim, związanym z wymaganiami prawa oświatowego.

Platon wypowiedział myśl, która mimo upływu czasu nie straciła na swojej aktualności: „Różnorodność człowieka (…) charakteryzuje każde społeczeństwo, niezależnie od czasu i przestrzeni (…)” [1]. Różnorodność ta przejawia się, najogólniej mówiąc, w trzech obszarach: poznawczym, emocjonalnym, społecznym.

„Są kwestie, które my wszyscy, zajmujący się nauczaniem powinniśmy rozumieć: (…) celem nauczania jest optymalne uczenie się każdego ucznia z osobna, a zatem wiedza o tym, na czym polegają różnice między uczniami jest warunkiem wstępnym zindywidualizowanego podejścia.” Charles Galloway, Psychologia uczenia się i nauczania

Psychologia różnic indywidualnych, by podkreślić tę różnorodność, stosuje podjęcie „indywidualności”. Należy pamiętać, iż indywidualność to „cecha” każdego człowieka. W kontekście szkolnym najistotniejsze wydają się te jej elementy, które są względnie stałe - np. inteligencja, uzdolnienia, temperament i style funkcjonowania. Pod tym ostatnim terminem kryją się zarówno style poznawcze, style funkcjonowania społecznego, jak i sposoby reagowania na stres. Odniesienie do psychologii różnic indywidualnych jest tym bardziej zasadne, iż zajmuje się ona różnicowaniem w obrębie grupy społecznej, a taką przecież stanowią uczniowie jednej klasy.

Z perspektywy nauczania i uczenia się kluczowe jest takie budowanie i ukierunkowanie procesu edukacyjnego, aby jego ostateczny wyraz (praca z uczniem na lekcji) przebiegał z uwzględnieniem tych indywidualnych różnic w klasie.

Tylko 31% uczniów twierdzi, iż zostało poinformowanych, jak uczyć się efektywniej, wykorzystując różne techniki i strategie.*

W perspektywie prawa oświatowego obowiązek indywidualizacji nauczania sformułowany jest w Ustawie o Systemie Oświaty (Roz. 1 art.1ust. 4), a zadania do realizacji tego zapisu znajdują się w załącznikach do Rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego. Na szczególną uwagę zasługuje wymaganie szóste, które w całości odnosi się do indywidualizacji. Na szkołę nałożony jest w nim obowiązek „rozpoznania możliwości psychofizycznych” Ucznia czy też identyfikacja jego „sposobów uczenia się”. Ustawodawca stawia także kolejne wymagania: zajęcia mają być przygotowywane i prowadzone pod kątem rozpoznania, tak aby zachodziła indywidualizacja procesu edukacyjnego w odniesieniu do każdego Ucznia. Warto podkreślić, że określenie „każdego ucznia” pojawia się w opisie tego wymagania trzykrotnie.

Indywidualizacja w praktyce 

Zaangażowanie ustawodawcy w stawianie przed szkołami (a precyzyjniej: przed nauczycielami) wymagań i obowiązków jest dla nas czymś normalnym. Jednak za tymi postulatami zwykle nie idzie jakiekolwiek rzeczywiste wsparcie, a nawet wskazanie konkretnych rozwiązań na indywidualizację w szkole.

Nikt rozsądny nie kwestionuje dzisiaj konieczności indywidualizacji procesu edukacyjnego, ale łatwo dostrzec bariery, które stawia przed nauczycielem i szkołą system edukacyjny. Wskazać można wiele ich przykładów, jak choćby liczba uczniów w klasie, położenie bardzo dużego nacisku w postawie programowej na przekazanie treści, a nie umiejętności, brak kompleksowych procesów wsparcia dla wszystkich uczniów, brak finansowania innowacji pedagogicznych czy zindywidualizowanych materiałów edukacyjnych etc.

Zaledwie 26% nauczycieli stwierdza z całą pewnością, że szkoła właściwie wykorzystuje potencjał uczniów. Jedynie 21% uczniów jest tego samego zdania.*

Nauczyciel dziś musi nie tyle dbać o to, by realizować wymagania systemu edukacji, ale znaleźć sposób, żeby realizować te wymagania na przekór przestarzałym założeniom systemu. Wśród problemów, jakie napotyka nauczyciel w tym zakresie są m.in.:

  • Przygotowanie narzędzi diagnostycznych - nie tylko tych związanych z poziomem wiedzy ucznia, ale także takich, które pomagają określić jego zdolności, predyspozycje, style poznawcze etc. – innymi słowy określić jego indywidualność!
  • Opracowanie spójnej metodologii prowadzenia analiz indywidualności uczniów, co przecież jest procesem, do przeprowadzenia którego potrzebna jest wiedza specjalistyczna lub przynajmniej dostęp do odpowiednich materiałów.
  • Diagnozowanie uczniów za pomocą kilku testów w klasach liczących średnio 25 osób, co jest bardzo absorbujące czasowo (np. 3 testy x 25 uczniów =75 testów w klasie, 75 testów x 10 klas = 750 testów). Nie chodzi tu wyłącznie o czas przeznaczony na badanie, ale przede wszystkim o czas konieczny do opracowania wyników.
  • Czasochłonne opracowanie katalogu metod i narzędzi pracy dedykowanych poszczególnym uczniom, który będzie stanowił podstawę do zmian na lekcjach i wskazówki do pracy uczniów w domu.
  • Dostęp do uzyskiwanych na bieżąco informacji, z kim dany nauczyciel ma do czynienia - także w sposób zagregowany, gdy może on zobaczyć, jaka część klasy/grupy ma podobne cechy czy charakterystykę.

Lista trudności niestety się nie kończy na powyższych przykładach, bo teoretyczne założenia (patrz: Rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego) wskazują jasno zadania konieczne do przeprowadzenia w obrębie indywidualizacji, a także opisują wskaźniki efektywności tego procesu, których jest znacznie więcej.

Indywidualizacja: problem czy wyzwanie?

Niestety bardzo często dla spełnienia długiej listy wymagań i trudności, jakie ma do pokonania nauczyciel, ma on dziś tylko jedno wsparcie – swoje zawodowe powołanie. To dobrze, bo to jedyny fundament, na którym faktycznie można budować personalizowaną edukację. Taką, która daje lepsze efekty, zwiększa motywację uczniów i satysfakcję nauczycieli.

    

Ewa Sitko

Nauczyciel dyplomowany z 30-letnim stażem zawodowym. Nagrodzona w 2008 roku Medalem Komisji Edukacji Narodowej za zasługi dla oświaty. Edukator programu „Nowa Szkoła”– CODN Grupa 1000/2. Metodyk przy WOM w Katowicach i Krakowie. Autor i realizator programów wychowawczych. Koordynator szkolnych działań wychowawczych. Autorka publikacji dotyczących komunikacji interpersonalnej oraz aktywizacji odbiorcy procesu edukacyjnego.

*Badania firmy Librus przeprowadzone we wrześniu 2014 r. na grupie ponad 1 600 nauczycieli oraz 33 000 uczniów.

1. Platon Państwo. Antyk/Wydawnictwo Marek Derewiecki 2006